Les 17: Barokke kunst - Gooise Galerie (2024)

Introductie

De barok, een stijlperiode van circa 1600 tot 1750, stond bekend om haar weelderige vormen. Met name in kerken uit deze periode kunt u kennismaken met rijk versierde barokaltaren. De kerkvorsten in die tijd waren meer geïnteresseerd in het fraai decoreren van hun gebedshuizen, dan in het werkelijk beleven van hun geloof. Maar ook schilderijen, gebouwen en beelden werden in de stijl van de barok vervaardigd. De schilderkunst en de beeldhouwkunst vormden in de barok vaak een integraal onderdeel van de architectuur.
Het woord barok kwam van de Italiaanse term ‘barocco’ wat grillig betekende. De stijlperiode van de barokke kunst ontstond in Italië, en met name in Rome, en kenmerkte zich door een bontheid aan vormen, scheve en golvende lijnen, asymmetrische opstellingen, draaibewegingen, het gebruik van diagonalen en een sterk aanwezig realisme.
Er was een grote intensiteit in het uitdrukken van gevoelens. Deze emotionele effecten bereikte men mede door het gebruik van clair-obscur in de schilderingen, wat de Italianen chiaroscuro noemden, en door ruime en heftige gebaren van de afgebeelde figuren, zowel in de schilderkunst als in de beeldhouwkunst. Bij clair-obscur lieten de kunstschilders de achtergrond van hun compositie donker, terwijl ze de voorgrond juist in het licht plaatsten. Waar het licht vandaan kwam lieten de kunstschilders bij deze techniek in het ongewisse.
In de beeldhouwkunst beelden de marmeren beelden bijna allemaal momentopnames uit, waarop het gevoel van de uitgebeelde figuur op dat specifieke moment treffend tot uitdrukking komt. Het lijkt wel alsof de beelden in het moment zijn `bevroren’.
De barok ziet men ook als het symbool van de zegevierende Rooms-Katholieke kerk over de Reformatie, en de macht van het absolute vorstendom, waar de Franse koning Lodewijk XIV als de Zonnekoning een sprekend voorbeeld van was.

Afbeelding: Het Sint-Pietersplein in Vaticaanstad staat vol met barokke stijlelementen. De afbeelding is genomen vanaf het dak van de Sint-Pietersbasiliek. Het 340 meter lange en 240 meter brede plein werd ontworpen en gebouwd in de periode 1656 tot 1667, op initiatief van Paus Alexander VII, door de beeldhouwer en architect Gian Lorenzo Bernini. Bernini schreef in een brief dat de twee zuilengalerijen `de armen van Christus die de wereld omhelzen’ symboliseerden.
Locatie: Het Sint-Pietersplein ligt in Vaticaanstad, een zelfstandig staatje in het centrum van de Italiaanse hoofdstad Rome.

Concilie van Trente

De reformatie had de Rooms-Katholieke Kerk, met name in Noord-Europa, veel schade toegebracht. De gelovigen pikten het niet meer dat je jouw zonden, in principe je schuld aan God, gewoon met geld kon afkopen, de zogenoemde aflaten. Volgens de reformatie had dit niets met het christendom te maken. Deze inzichten werden door veel christenen in Noord-Europa gedeeld. Het zorgde ervoor dat de Rooms-Katholieke Kerk bij zich zelf te rade ging, uitmondend in het Concilie van Trente dat van 1545 tot 1563 werd gehouden. De Rooms-Katholieke Kerk luidde hiermee de contrareformatie in. De mogelijkheid om via aflaten van je zonden af te komen werd door dit concilie afgeschaft. Bovendien wilde men het verhaal van de bijbel nog duidelijker aan de vaak analfabete gelovigen tonen in de kunsten en de kerken. De kerken moesten de kunst in de godshuizen dichter bij de mens brengen en daarom ging men meer dramatiek en realisme tonen in de schilderkunst en de beeldhouwkunst, maar ook in andere kunsten. Men stapte af van het alleen etaleren van een ideaalbeeld, zoals men in de renaissance gewoon was om binnen de kunsten te doen. Op deze manier wilde men het verhaal van God, door middel van de kunsten, dichter bij de mensen brengen, zodat zij zich hierdoor meer aangesproken voelden en zich met de afgebeelde personen konden identificeren.
Bovendien richtte men in die tijd de jezuïetenorde op, een religieuze orde van priesters en broeders met als doel het helpen van de naasten. Zij vielen direct onder het gezag van de paus en hielden zich onder meer bezig met onderwijs, waardoor zij veel invloed uitoefenden op het bestuurlijke gezag en de paus daardoor weer meer invloed kreeg.

Afbeelding: Een prent van het Concilie van Trente uit 1564. Links zitten de apostolische advocaten. Daartegenover ziet u, op de halfronde tribune, de kerkelijke afgevaardigden en andere sprekers. Midden boven en rechtsonder ziet u cartouches met teksten.
Locatie: Bovenstaande prent maakt deel uit van de serie Speculum Romanae Magnificentiae ofwel de Spiegel van Romeinse pracht. Deze serie van 16 prenten werd uitgegeven door de Italiaanse uitgevers Antonio Salamanca en Antonio Lafreri. De prent is in het bezit van het Rijksmuseum in Amsterdam.

De bont versierde kerken en kloosters

De invloed van de barok werd vooral tastbaar in de bouw van nieuwe kerken en werd zichtbaar in het houtsnijwerk in nieuwe altaren voor de eredienst. Een ieder die een kerk inloopt herkent direct een barok altaar: vele engelen, houten krullen en bladgoud versieren het altaar. De gelovigen moeten het met open monden hebben aanschouwd, zeker in de 17^deeeuw. De getoonde overdaad en rijkdom maakten diepe indruk op de gelovigen en dat was precies de bedoeling van de rooms-katholieke opdrachtgevers.

Afbeelding: Het vergulde hoogaltaar in de barokke kapel in het Museum Dauphinois, gevestigd in het voormalige klooster Sainte-Marie-d’en-Haut in de Franse stad Grenoble. Het klooster stamt uit 1648. De barok is overal in dit hoogaltaar zichtbaar, onder meer in de houten krullen, de gedraaide pilaren en de gebeeldhouwde engelen.
Locatie Dit Museum Dauphinois ofwel het Museum voor de regio Dauphiné is gevestigd in het voormalige klooster Sainte-Marie-d’en-Haut in de Franse stad Grenoble. Grenoble noemt men ook wel de hoofdstad van de Franse Alpen. ©Ronnie Rokebrand.

Ook aan de buitenzijde kunt u de barokke religieuze gebouwen herkennen aan de plastische en gebogen vormen in de voorgevel van de betreffende kerk, vaak bestaande uit twee verdiepingen met zuilen. De Spanjaarden brachten deze nieuwe, barokke stijl naar de nieuwe wereld. Met als gevolg dat u bijvoorbeeld in Mexico, Argentinië en Ecuador tal van barokke gebedshuizen kunt bewonderen. Met name de zeer weelderige churriguera-stijl was favoriet bij de architecten. Tientallen afbeeldingen van heiligen werden in het rijkversierde en vergulde altaar verwerkt, vaak verrijkt met indiaanse stijlelementen als bloemen en vogels.

Afbeelding: Het Spaans barokke interieur van de Iglesia de La Compania in Quito, een jezuïetenkerk in de hoofdstad van Ecuador. Het gebedshuis wordt ook wel de Iglesia de la Compañía de Jesús genoemd. De kerk is rijkelijk versierd met bladgoud, verguld gips en weelderig houtsnijwerk. Het barokke kerkgebouw opende haar deuren in 1765 en is een van de fraaiste voorbeelden van de Spaanse barokke architectuur in Zuid-Amerika.
Locatie: Deze kerk staat in het historische centrum van Quito, de hoofdstad van Ecuador, in de directe omgeving van het Plaza de la Independencia. ©Diego Delso, delso.photo, License CC-BY-SA.

Sommige altaren werden op kunstzinnige wijze door zilversmeden vervaardigd. De druk bewerkte voorgevels van de barokke kerken, met gedraaide zuilen en geflankeerd door twee klokkentorens, vormden een bekend beeld in de Zuid-Amerikaanse landen. In de nieuwe ontdekte wereld en in Spanje kregen ook niet-religieuze bouwwerken een eigen gezicht. Opvallend in deze periode waren de houten balkons, de galerijen, de grote poorten en de omsloten patio’s van veel huizen.

Afbeelding: Het barokke hoogaltaar in de Dom van Erfurt in de Duitse stad Erfurt. Dit hoogaltaar werd in de periode 1697 en 1707 in de Dom van Erfurt geplaatst.
Locatie: Dit barokke hoogaltaar staat in de Dom van Erfurt, gelegen aan de Domplatz in Erfurt, de hoofdstad van de Duitse deelstaat Thüringen in Duitsland.

De Italiaanse barok

De barok ontstond dus in Rome en spreidde zich uit over de rest van Italië en later over de rest van de wereld. De eerste barokkerk de Santissimo Nome diGèsu werd in Rome, in de periode 1568-1584, gebouwd door de architect Giacomo da Vignola in opdracht van de Orde der Jezuïeten. Hij bouwde de kerk in de vorm van een Latijns kruis en verving de zijbeuken door zijkapellen. Er ontstond dus een kerk met een schip met daarboven een rijk beschilderd tongewelf en een centraal geplaatste koepel.

Afbeelding: De barokke fresco’s op de koepel van de Santissimo Nome di Gèsu zijn geschilderd door de Italiaanse kunstschilder Giovan Battista Gaulli, ook bekend als Baciccio(1639-1709), een leerling van Bernini. De kerk beschouwt men als de eerste barokkerk in Italië en als de moederkerk van de orde der Jezuïeten.
Locatie: De Santissimo Nome di Gèsu, kortweg Il Gesù genoemd, staat aan de Via degli Astalli in de Italiaanse hoofdstad Rome.

De barokke voorgevel is van de hand van de Italiaanse architect en beeldhouwer Giacomo della Porta (1532-1602).
Bekende kunstenaars uit de barokperiode zijn de Italiaanse kunstschilder Caravaggio, de kunstschilderes Artemisia Gentileschi en de Italiaanse beeldhouwer Bernini.

Caravaggio en de barokke kunst

In de schilderkunst was het vooral de kunstschilder Caravaggio (1571-1610) die gebruik ging maken van de kernwaarden van de barok. Hij heette eigenlijk Michelangelo Merisi en kwam ter wereld in het Noord-Italiaanse dorp Caravaggio. Nadat hij al op jonge leeftijd wees werd ging hij in de leer bij de kunstschilder Simone Peterzano in Milaan. In die tijd was Rome het echte centrum van de kunstwereld en een ieder die als een talentvol kunstenaar werd gezien kwam uiteindelijk in de stad Rome terecht. Zo ook Michelangelo Merisi. Hier gaf men hem de roepnaam Caravaggio, vernoemd naar zijn geboorteplaats.
In Rome begon hij zijn loopbaan in dienst van de kunstschilder Cesari die hem vooral stillevens liet schilderen. Zijn kwaliteiten lieten zich echter niet verloochenen en al snel maakte hij carrière in de stad. In zijn realistische en naturalistische schilderijen nam hij afstand van het toen nog populaire maniërisme. Naast zijn religieuze schilderijen voor kerken en kloosters maakte hij ook prikkelende afbeeldingen van Bacchus, de god van de wijn. Hij nam afstand van het gedetailleerde werk van zijn voorgangers en liet vooral het realisme en de emotie in zijn werken doordringen.

Afbeelding: De jonge zieke Bacchus, een vroeg zelfportret van Caravaggio die zichzelf als Bacchus afbeeldde, de god van de wijn en het plezier. Hij schilderde dit kunstwerk rond 1593. Het was een periode waarin Caravaggio zelf ook een slechte gezondheid had.
Locatie: Dit schilderij van Caravaggio hangt in de Galleria Borghese in de Italiaanse hoofdstad Rome. De Galleria Borghese is een kunstmuseum in de voormalige Villa Borghese Pinciana, gelegen in het park Villa Borghese.

Niet iedereen kon dit werk van deze kunstschilder waarderen. Het feit dat Caravaggio straatjochies schilderde en religieuze taferelen in kroegen liet plaatsvinden was menigeen een doorn in het oog.
Zijn schilderingen, die men rekent tot de barokke kunst, werden echter door velen wel geroemd en gerespecteerd. Men prees het schilderen in clair-obscure, waarbij hij een groot contrast aan bracht tussen licht en donker.

Afbeelding: David met het hoofd van Goliath. Een schilderij van Caravaggio uit de periode 1600-1601. Het is een fraai voorbeeld van de manier waarop Caravaggio clair-obscur gebruikte, waarbij hij in dit schilderij een sterk contrast aanbracht tussen de lichte voorgrond en de donkere achtergrond.
Locatie: Het schilderij `David met het hoofd van Goliath’ van Caravaggio bevindt zich in het Kunsthistorisch Museum aan het Maria-Theresien-Platz in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen.

Hij inspireerde daarmee de Hollandse schilder Rembrandt van Rijn. In 2006 brachten het Van Gogh Museum en het Rijksmuseum in Amsterdam een overzichtstentoonstelling van beide meesters onder de naam `Rembrandt & Caravaggio, Meesters van het Licht’. In Rome zijn er nog kapellen met werk van Caravaggio te bewonderen, waaronder de Cerasi-kapel in de Santa Maria del Popolo, met de kunstwerken `Het martelaarschap van Matteüs’ en `De roeping van Matteüs’ en de Contarelli-kapel in de San Luigi dei Francesi, met de kunstwerken `De bekering van Paulus’ en `De kruisiging van Petrus’.
Caravaggio was groot in zijn kunstenaarschap, maar klein in zijn gedrag. Het feit dat hij geen ouders had, en daarmee geen sociale omgeving die hem corrigeerde, speelde daarbij waarschijnlijk een rol. Hij schuwde geen geweld. Uiteindelijk doodde hij iemand in een zwaardgevecht en moest hij Rome halsoverkop verlaten. Hij stierf berooid op een klein strand in Toscane aan een bloedvergiftiging.

Afbeelding: De gevangenneming van Christus, een schilderij uit 1602 van de kunstschilder Caravaggio. Op het schilderij zie je het moment waarop Judas Jezus verraadt en drie soldaten Christus gevangennemen. Johannes vlucht links op het schilderij met zijn armen ten hemel gestrekt en schreeuwend met zijn mond wijd open. Men vermoed dat de glanzende linkerarm van de soldaat in het midden als spiegel dient voor de beschouwers, een uitnodiging tot zelfreflectie en gewetensonderzoek voor degenen die naar dit schilderij kijken.
Locatie: Tot de negentiger jaren van de twintigste eeuw hing het kunstwerk onopgemerkt in een Jezuïetencollege in Dublin. Daar werd het ontdekt door Sergio Benedetti. Sindsdien hangt het in de National Gallery of Ireland in het Merrion Square Park in de Ierse hoofdstad Dublin.

Annibale Carracci en Guido Reni, schilders van de School van Bologna

De kunstschilders Annibale Carracci (1560-1609) en Guido Reni (1575-1642) waren tijdgenoten van Caravaggio en werden eveneens bekende kunstenaars. Zij kwamen beide uit de Italiaanse stad Bologna en behoren tot de zogenoemde School van Bologna.
Carracci werd bekend met de mythologische taferelen die hij schilderde op het gewelf van het Palazzo Farnese in Rome, een renaissance paleis, en met het schilderij `De vlucht naar Egypte’ dat in de Doria-Pamphili Galerie in Rome hangt.


Afbeelding: De vlucht naar Egypte, van de kunstschilder Annibale Carracci uit 1603. De vlucht naar Egypte is het Bijbelse verhaal in Matteüs (2:13-23). Jozef en Maria, met hun kindje Jezus, hoorden van een engel dat alle pasgeboren baby’s in Bethlehem zouden worden vermoord. Zij vluchtten daarop naar Egypte. Het was het eerste schilderij in Italië waarin het landschap een even belangrijke plaats in de compositie innam als de afgebeelde figuren van de Heilige Familie, de veerman op zijn boot en de andere gestaltes op het kunstwerk. Het schilderij laat zien dat de mens al in het begin van de 17de eeuw veel invloed uitoefende op de hem of haar omringende ruimte. Het versterkte stadje met de gekanaliseerde waterval, de schaapsherder met zijn schapen, de koeienhoedster op de groene velden, de veerman met zijn boot en de paden die het gebied doorkruisen wijzen daar op.
Locatie: Dit bekende landschapsschilderij, met een religieus onderwerp, van Carracci hangt in de Doria-Pamphilj Galerie, dat is gehuisvest in het Palazzo Doria Pamphilj in de Italiaanse hoofdstad Rome.

Guido Reni werd als kunstschilder een gevierd man dankzij zijn fresco’s in de kerk van San Gregorio Magno in Rome en het Aurora-fresco dat hij in 1613 in het Palazzo Rospigliosi Pallavaccini in Rome schilderde.

Afbeelding: Engel van de Annunciatie (Engel van de aankondiging) van de kunstschilder Guido Reni uit de eerste helft van de 17de eeuw. Het betreft een portret van de aartsengel Gabriël die Maria informeert over de komst van het kindje Jezus (Lucas 1: 26-38).
Locatie: Dit schilderij van Guido Reni hangt in het Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte in de Duitse stad Oldenburg. Dit museum beschikt over drie locaties. Dit schilderij hangt in de locatie Augusteum op de Elisabethstraße, waar veel oude meesters hangen.

Artemisia Gentileschi, een feministisch icoon

De Italiaanse kunstschilderes Artemisia Gentileschi (1593-1656) hield zich goed staande in de toenmalige door mannen gedomineerde kunstwereld, ook al werd zij op 18-jarige leeftijd verkracht door haar eerste leermeester, de kunstschilder Tassi. Zij schilderde vrouwen, zoals Cleopatra en de Bijbelse heldin Judith, als vastberaden en zelfstandige vrouwen. Gefortuneerde Europese kunstverzamelaars waren zeer geïnteresseerd in haar schilderijen. Ze groeide in de 20ste eeuw uit tot een feministisch icoon. Voor die tijd werd haar werk veelal genegeerd in deze door mannen gecontroleerde kunstwereld.

Afbeelding: Zelfportret van Artemisia Gentileschi uit 1616 als de heilige Catharina van Alexandrië. Zij is onder meer bekend geworden door haar gebruik van clair-obscur (chiaroscuro) in de stijl van Caravaggio, maar zeker ook als een feministisch icoon. Bij clair-obscur is de achtergrond donker en de voorgrond licht, zoals goed te zien is op dit schilderij. De lichtbron zelf is meestal niet duidelijk aanwijsbaar. Clair-obscur werd veel toegepast tijdens de barok.
Locatie: Dit zelfportret van Artemisia Gentileschi hangt in de National Gallery, gelegen aan de noordkant van Trafalgar Square in de Engelse hoofdstad Londen.

De levensechte beelden van Gian Lorenzo Bernini

In de beeldhouwkunst was Gian Lorenzo Bernini (1598-1680), kortweg Bernini genoemd, degene die het pad van de barokke kunst insloeg. Zijn beelden waren levensecht alsof ze zo van hun plek konden wegwandelen; hij beeldde ze dan ook vaak uit in een dramatische pose. Ook Bernini maakte zijn bekendste beeldhouwwerken in Rome in dienst van de paus. Hij was een zeer succesvol beeldhouwer. In zijn atelier werkten ongeveer 100 medewerkers en leerlingen.
Bernini werd in 1629 aangesteld als de architect van de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad (Rome). Hier vindt u dan ook veel van zijn werk, waaronder het bekende Sint-Pietersplein met de zuilengalerij, waarop 140 beelden van heiligen staan, naast 284 zuilen en 88 pilasters van 18 meter hoog. Pilasters zijn halfzuilen die op en tegen de gevels zijn gemetseld. Met deze twee zuilengalerijen, die de ingang van de Sint-Pieter flankeren, zorgde Bernini ervoor dat het Sint-Pietersplein en de kerk tot een eenheid werden gesmeed.
In de Coronakapel in de Santa Maria della Vittoria in Rome vervaardigde hij het witmarmeren beeld van de heilige Theresa van Avilla, een Spaanse karmelietes uit de 16de eeuw. Hij plaatste het beeld van haar, begeleidt door een engel die haar zojuist met een gouden pijl heeft doorboord, onder een fraai uitgewerkt baldakijn, een beschermend dak ondersteund door marmeren, Korintisch aandoende pilaren. Dankzij deze pijl geraakte Theresa ‘in vuur en vlam door Gods liefde’.
Aan de randen van de kapel plaatste hij beelden van de familie Cornaro, die de kapel financierden en onderhielden, die naar het beeld keken, waardoor het beeld en de baldakijn onderdeel werden van de grotere ruimte ofwel van de gehele kapel. Op deze wijze ontstond een totaalkunstwerk, waarbij de architectuur van de kapel en de geplaatste beelden op elkaar waren afgestemd en samen een eenheid vormden. Dit is kenmerkend voor de barok.

Afbeelding: De Cornaro-kapel in de Santa Maria della Vittoria in de Italiaanse hoofdstad Rome met het beeld van de heilige Theresa van Avilla en een engel met een pijl waarmee hij het hart van Theresa heeft doorboort. Rechts en links in de loges ziet u de witmarmeren afbeeldingen van de familie Cornaro, waardoor de kunstenaar als het ware de gehele kapel bij het kunstwerk betrekt. Het is de grafkapel van kardinaal Frederico Cornaro, die de bouw van deze kapel betaalde. Het beeldhouwwerk is van de Italiaanse beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini, kortweg Bernini genoemd.
Locatie: Het beeld van de heilige Theresa van Avilla staat in de Santa Maria della Vittoria in de Italiaanse hoofdstad Rome. Deze kleine basiliek staat aan de Via del XX Septembre. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International.

Ook het 29 meter hoge, bronzen baldakijn boven het hoofdaltaar van de Sint-Pieter is van zijn hand. Men neemt aan dat onder dit altaar de resten liggen van de heilige apostelen Petrus (Sint-Pieter) en Paulus.
Er waren maar weinig beeldhouwers die zo goed menselijke emoties konden uitdrukken in marmer, zoals goed te zien is in het beeld van Pluto en Proserpina, dat Bernini in 1621 uit het marmer beitelde, en in het beeld Apollo en Daphne dat als hoofdafbeelding bij deze tekst is geplaatst. Hij beitelde dit beeld, een hoogtepunt van de barokke kunst, uit marmer in de periode 1622 tot 1625. Dit barokke sculptuur is bijna 2,5 meter hoog en bevindt zich al sinds het jaar 1630 in de Galleria Borghese in Rome. Ook de bouwtekening met beelden van de bekende Trevifontein in Rome is van zijn hand. Er is geen andere beeldhouwer die zo zijn stempel heeft gezet op de beeldhouwkunst in de Italiaanse hoofdstad Rome.

Afbeelding: De beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini, kortweg Bernini genoemd, maakte dit standbeeld van Ludovica Albertoni in de periode 1671-1674. Bernini beeldhouwde het beeld ter plekke in de kapel en gebruikte het licht uit een zijraam om het dramatische effect van de stervende vrouw te vergrootten. Vandaar dat deze afbeelding met gewoon daglicht is gefotografeerd. Kenmerkend zijn de rondzwevende mannelijke engeltjes (putti) die rondom het standbeeld van de stervende Ludovica Albertoni zijn aangebracht. Hun aanwezigheid is kenmerkend voor de barok.
Locatie: Het beeld van de stervende Ludovica Albertoni staat in de Paluzi-Albertoni-kapel, in de kerk van San Francesco a Ripa, een jezuïetenkerk in de volkswijk Trastevere, niet ver verwijdert van de zondagse rommelmarkt Porta Portese in Rome.

Een ander bekend beeldhouwwerk van Bernini in Rome is de marmeren voet van de `Fontein der vier rivieren’ (Fontana dei Quattro Fiumi) op de Piazza Navona, uit de periode 1648 tot 1651, die hij beeldhouwde rondom een oud-Egyptische obelisk. Vier indrukwekkende manfiguren met een bijhorend dier symboliseren de vier grote rivieren. Tegelijkertijd staan zij symbool voor de vier rivieren in het paradijs.

Afbeelding: Een 18de-eeuwse prent van het Piazza Navona in Rome van de Italiaanse graficus Giovanni Battista Piranesi (1720-1778). Het plein is gebouwd op het fundament van het Romeinse Circus van Domitianus. Centraal op het plein staat de `Fontein der vier rivieren’ van Bernini. Rechts kijkt de kerk van Sant Agnese over het plein. Deze kerk vol bewegelijke, barokke vormen werd ontworpen door de architect en wiskundige Francesco Borromini, een leerling van Bernini. Het uiterlijk van de kerk Sant Agnese is typerend voor de barokke bouwkunst. Ook de ovale grondvorm van de torens en koepel zijn barok.
De prent geeft tevens een fraai beeld van het straatleven in het 18de-eeuwse Rome.
Locatie: Deze prent is in het bezit van het Metropolitan Museum of Art in New York in de VS. The Met, zoals dit museum ook genoemd wordt, ligt aan de oostzijde van het Central Park in Manhattan.

Francesco Borromini en zijn barokke kerkarchitectuur

Francesco Borromini (1599-1667), een zoon van een Italiaans sprekende Zwitserse steenhouwer, vertrok in 1619 uit Zwitserland om met zijn oom te gaan werken aan de bouw van de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Niet veel later kwam hij in dienst van het atelier van Bernini. Hij wilde zich echter vooral als architect ontplooien, terwijl Bernini vooral een beeldhouwer van hem wilde maken. Met als gevolg dat Francesco Borromini besloot om voor zich zelf te gaan werken.
Tussen 1634 en 1637 werkte hij aan zijn eerste belangrijke opdracht: de reconstructie van de kerk van San Carlo alle Quattro Fontane, kortweg de San Carlino genoemd. De voorgevel, die u op de bijgaande afbeelding ziet staan, maakte hij pas aan het einde van zijn werkzame leven. Je kunt dus zeggen dat zijn loopbaan begon en eindigde met de bouw van dit gebedshuis. Borromini heette eigenlijk Francesco Castelli. Men vermoedt dat hij zijn naam in Borromini veranderde nadat hij het eerste deel van deze kerk had opgeleverd. In dit godshuis vereert men namelijk San Carlo Borromeo. Het was in die tijd niet ongewoon dat men een artiestennaam aannam. Het kerkje wordt gezien als het religieuze meesterwerk van de Romeinse Barok. De kerk valt op door haar golvende lijnen, die Borromini zowel binnen als buiten toepaste, alsof de muren van stof waren. Verder zijn er veel bouwkundige hoogstandjes in de muren van de kerk verweven. De vele golvende en grillige vormen zorgen voor reliëf in de voorgevel en daarmee voor licht-donkereffecten. Een ovaalvormig en beschilderd medaillon domineert de voorgevel. Deze ovaalvorm vind je terug in de kerk, waarbij de lijnen van de ovale binnenruimte naar het altaar leiden, waardoor dit het belangrijkste aandachtspunt vormt voor de bezoekers van dit gebedshuis.

Afbeelding: De kerk van San Carlo alle Quattro Fontane in de Italiaanse hoofdstad Rome van de architect Francesco Borromini. Het is het voorbeeld van de Romeinse barokarchitectuur. Opmerkelijk zijn de golvende lijnen in de voorgevel met een opvallend beschilderd en ovaalvormig medaillon.
Locatie: De kerk van San Carlo alle Quattro Fontane staat in de Italiaanse hoofdstad Rome. Het is gebouwd op de top van de heuvel Quirinaal, op het kruispunt van de Via del Quirinale en de Via delle Quattro Fontane.

De Franse barok

De barokschilder Nicolas Poussin en de landschapsschilder Claude Lorrain

Het waren de klassieke barokschilder Nicolas Poussin (1594-1665) en de landschapsschilder Claude Lorrain (1600-1682) die nu nog in het geheugen van de Franse kunstgeschiedenis gegrift staan. Toch werkten zij een groot deel van hun arbeidzame leven in de Italiaanse hoofdstad Rome. Nicolas Poussin had met zijn kunstwerken grote invloed op de Franse kunst, onder meer de post-impressionistische kunstschilder Paul Cézanne werd door hem beïnvloed. Poussin was een veelzijdige kunstschilder, zoals blijkt uit zijn gevarieerde schilders-oeuvre, waaronder het op Titiaans werk geïnspireerde `Cephalus en Aurora (1630)’, het geïdealiseerde `Landschap met de begrafenis van Phocion’ (1648), het bekende schilderij `De roof van de Sabijnse maagden’ (1647-1648), het vol met religieuze symbolen geschilderde `De Heilige Familie op de trap’ (1648) en zijn `Zelfportret’ (1649).

Afbeelding: De Heilige Familie op de trap, van Nicolas Poussin uit 1648. Deze compositie lijkt op het eerste oog eenvoudig. Het staat echter symbool voor het leven en de rol van de Heilige Familie in de verlossing van de mensheid. Jezus staat centraal op het schilderij waarbij Maria het Christuskind aan de wereld voorstelt. Op het linkerdeel van het doek leunt Sint-Elisabeth in okerkleurige kledij naar voren om de dood van Christus te voorspellen. Haar zoontje, de latere Johannes de Doper, biedt Jezus een appel aan. Dit is een teken voor het uit de gratie vallen van de mensheid in de Hof van Eden. Rechts op het schilderij, deels in de schaduw van de andere figuren, bedient Jozef een kompas. Dit is niet alleen een symbool voor zijn vak als timmerman, maar staat ook symbool voor God de Vader. Nicolas Poussin maakte gebruik van eenvoudige vormen en primaire kleuren. Met dit opmerkelijke kunstwerk bracht hij het verhaal van Christus, de Heilige familie en de daarbij horende symboliek tot uitdrukking.
Locatie: Het schilderij hangt in het Cleveland Museum of Art (CMA), gelegen in de University Circle van Cleveland in de staat Ohio in de VS.

Claude Lorrain schilderde klassieke, geïdealiseerde landschappen, geïnspireerd op het landschap rondom de stad Rome. Hij combineerde de klassieke idealen van harmonie en schoonheid met een scherpe en gevoelige observatie van de natuur. Hij was gefascineerd door de effecten van het licht in de natuur en hij bracht talloze uren door kijkend en genietend van de hem omringende natuur. Hij liet in zijn serene werken het licht vaak vanaf de horizon in de richting van de beschouwer stralen, een nieuwigheid in zijn tijd.
Zijn echte naam was Claude Gellée, maar zijn tijdgenoten vernoemden hem naar de Franse streek waar hij vandaan kwam: Lorraine dat wij Lotharingen noemen. De Engelse Romantische schilders John Constable en J.M.W. Turner zagen hem als hun grote voorbeeld.

Afbeelding: Pastoraal landschap, van de Franse landschapsschilder Claude Lorrain. In het schilderij liet hij op knappe wijze het geïdealiseerde landschap versmelten met de figuren op de voorgrond. Als kunstschilder onderzocht hij de effecten van het licht tijdens de ochtendschemering, de zonsopkomst en de zonsondergang. In dit kunstwerk kunnen we zien aan de roze kleurtoon van de wolken en de lange schaduwen van bomen, wolken en figuren dat het vroeg in de ochtend is of ergens gedurende de avondschemering.
Locatie: Het schilderij staat tentoongesteld in het Timken Museum of Art, een kunstmuseum in San Diego in de staat Californië (VS), gelegen in Balboa Park, niet ver van het kunstmuseum San Diego Museum of Art.

De kunstschilder Charles Le Brun en het Kasteel van Versailles

Ook de kunstschilder Charles Le Brun (1619-1690) mag niet onvermeld blijven. Tussen 1681 en 1684 schilderde Charles Le Brun het plafond van de spiegelzaal van het Kasteel van Versailles. Lodewijk XIV, de Zonnekoning, bouwde in die periode het Kasteel van Versailles geheel in de overdadige, barokke bouwstijl.

Afbeelding: De spiegelzaal in het barokke Kasteel van Versailles. Het betreft hier een voormalig jachtslot van zijn vader dat Lodewijk XIV uitbouwde tot het barokke woonkasteel dat het nu is. De plafondschilderingen zijn van de Franse barok- en hofschilder Charles Le Brun die deze tussen 1681 en 1684 op het plafond aanbracht.
Locatie: Het Kasteel van Versailles, een woonkasteel in de vorm van een paleis, ligt op een afstand van 20 kilometer ten zuidwesten van de Franse hoofdstad Parijs.

De barokke beeldhouwers François Girardon, Jean-Baptiste Tuby en Pierre Puget

In de fraaie tuinen van het Kasteel van Versailles vindt u beelden en fonteinen van de barokke beeldhouwers François Girardon (1628-1715) en Jean-Baptiste Tuby (1635-1700). Een andere bekende beeldhouwer die werkte in de stijl van de barok was Pierre Puget (1620-1694). Zijn witmarmeren beeldhouwwerken van de Milo van Croton (1670-1682) en Perseus en Andromeda (1675-1684) stonden eveneens in de tuinen van Versailles, maar werden in de 19de eeuw naar het Louvre gebracht.

Afbeelding: Het barokke beeld van Perseus en Andromeda, van de Franse beeldhouwer Pierre Puget, uit de periode 1675 tot 1684. Ook hier zien we dat het marmeren beeld een momentopname uitbeeld, waarbij de gevoelens van de getoonde Perseus en Andromeda op dat specifieke moment goed tot uitdrukking komen. Het lijkt alsof de beelden in het moment zijn `bevroren’.
Collectie: Dit beeld van Pierre Puget staat in het Louvre Museum in het 1ste arrondissem*nt van de Franse hoofdstad Parijs, op de noordoever van de Seine voorbij de Pont des Arts. Het beeld stond oorspronkelijk in de tuinen van het Kasteel van Versailles.

De Spaanse barok

De hofschilder Diego Velazquez

In Spanje werd de kunstschilder Diego Velazquez (1599-1660) populair, met name bij de Spaanse koninklijke familie. Hij werd dan ook in 1623 benoemd tot hofschilder. Het was zijn taak de koninklijke familie van koning Filips IV te portretteren en schilderijen te maken voor de koninklijke paleizen en kastelen. De koninklijke familie verbood hem niet om ook particuliere opdrachten aan te nemen, zodat we ook ander werk van hem kennen. Hij ontmoette in 1628 Peter Paul Rubens, die hem op weg hielp om zijn schilderstalenten verder te ontwikkelen. De kunstschilder Diego Velazquez speelde in zijn schilderijen met het licht, een vaardigheid die ook de Hollandse 17de-eeuwse meesters kenmerkten. Zijn bekendste schilderijen zijn `De waterdrager van Sevilla’ (1619), het portret van `Paus Innocentius X’ (1650) en `De Meiden’ (1656-1657).

Afbeelding: Las Meninas (De Meiden), geschilderd in 1656-1657, van Diego Velázquez. Het portretteert de Spaanse koninklijke familie met onder meer koning Filips IV die je samen met zijn vrouw koningin Maria Anna van Oostenrijk in de spiegel ziet staan. Je staat als beschouwer van dit kunstwerk op dezelfde plaats als waarvandaan de koning en de koningin naar dit tafereel kijken, wat dit schilderij een bijzondere dimensie geeft. Opmerkelijk is dat de schilder ook zichzelf heeft geportretteerd in dit kunstwerk, met een penseel in zijn rechterhand en het schilderspalet in zijn linkerhand. Het is vooral bijzonder dat de koninklijke familie dit toestond. Misschien gingen zij akkoord, omdat hun vijfjarige dochter Margarita met twee hofdames op het schilderij werd afgebeeld. Het kan natuurlijk ook zo zijn dat Philip IV de humor inzag van deze compositie. Achter de liggende hond staat een lilliputter naast een jongetje die de hond lijkt te schoppen. Rechtsachter op het doek kijken een hoveling en een hofdame toe. In de deuropening staat iemand op de trap afgebeeld. Door het achter hem vallende licht uit het trapgat valt hij direct op, maar zijn rol is niet duidelijk. Het licht op de figuren op de voorgrond komt van rechts, uit een raam dat wij niet kunnen waarnemen, maar wiens aanwezigheid door het licht wordt aangetoond. Het schilderij is ook een ode aan de schilderkunst, gezien de rol van de schilder op het doek en de vele schilderijen die de bovenste helft van het schilderdoek innemen. Men vermoedt dat Diego Velázquez met dit kunstwerk tevens wilde aantonen dat een kunstschilder meer was dan een ambachtsman, maar een beoefenaar van een vrije kunst. Dit had grote voordelen, omdat je dan vrijgesteld werd van het betalen van belastingen en in de adelstand verheven kon worden.
Locatie: Het schilderij Las Menitas van Diego Velázquez hangt in het ruim 200 jaar oude Prado Museum in de Spaanse hoofdstad Madrid. Het museum ligt tussen de Puerta de Alcala, het El Retiro Park en de koninklijke botanische tuinen in.

De zoete vrouwen van Bartolomé Esteban Murillo

Ook de Spaanse barokschilder Bartolomé Esteban Murillo (1617-1682) verwierf in zijn tijd faam. Deze kapperszoon schilderde mooie en aantrekkelijke vrouwen in lichte, soms wat zoete tinten, waaronder in 1678 de `Onbevlekte ontvangenis’, dat tegenwoordig in het Prado Museum in Madrid hangt. Deze Madonna staat ook op de eretekens van de Spaanse Orde van Karel III afgebeeld. Verder schilderde hij genrestukken, waaronder enkele met straatjochies.

Afbeelding: Santa Rufina, van de barokke kunstschilder Bartolome Esteban Murillo. Hij schilderde aantrekkelijke vrouwen in zoete kleuren in een barokke stijl. Dit kunstwerk vervaardigde hij in het jaar 1665. De afgebeelde Santa Rufina stierf in de 3de eeuw na Chr., samen met haar zus Santa Justa, in Hispalis (Sevilla) de marteldood. Zij bakten en verkochten aardewerk. Als goede christenen weigerden zij hun aardewerk te verkopen tijdens een heidens feest. Zij moesten dit bekopen met de marteldood.
Locatie: Dit schilderij hangt in het Meadows Museum, gelegen op het terrein van de Southern Methodist University in de Texaanse stad Dallas in de VS.

De Engelse en Hollandse barok

In het protestante Engeland was men minder te spreken over het, in hun ogen, protserig verkwisten van gelden aan de kunsten, met name in de architectuur. Hier koos men een andere weg en bouwde men liever landhuizen voor de adel, dan de grote paleizen die in Oostenrijk en Frankrijk werden opgericht. Een zelfde wind waaide over de Noordelijke Nederlanden, die eveneens protestant waren. Over de Nederlandse kunst in die tijd kunt u meer lezen op de webpagina `Hollandse kunst in de 17de eeuw’.

Afbeelding: Het barokke interieur in de Engelse Great Witley Church uit 1735. Het werd gebouwd en onderhouden door de familie en nakomelingen van Baron Foley. Al in 1747 werd het interieur verder verfraaid met fresco’s die men op het gewelfde plafond schilderde. De schilderingen bieden doorkijkjes naar het hemelse paradijs. Dergelijke plafondschilderingen zijn typerend voor de barok. Ondanks al deze verfraaiingen heeft de kerk nog steeds een rustige uitstraling en is het minder bont bewerkt dan de barokke kerken op het vasteland van Europa.
Locatie: Great Witley Church ligt 16 kilometer ten noordwesten van de stad Worcester, aan de A443 van Ombersley-Tenbury Wells, net ten oosten van Great Witley Village in de provincie Worcestershire (West Midlands).

De St. Paul’s kathedraal in de Engelse barokstijl

In de Engelse hoofdstad Londen begon de architect Christopher Wren aan de bouw van de Sint-Paulus kathedraal (St. Paul’s Cathedral) in de stijl van de Engelse barok. In 1666 waren veel kerken verwoest tijdens een grote stadsbrand in het centrum van Londen. Al deze kerken moest men herbouwen, een taak die Christopher Wren kreeg toebedeeld. De St. Paul’s kathedraal bouwde men op met portlandstenen. De 108 meter hoge koepel van dit gebedshuis was in die tijd van verre te zien.

Afbeelding: Een gravure van de zuidzijde van de Sint-Paulus kathedraal (St. Paul’s Cathedral) in Londen. Deze prent werd gemaakt door de graveur Remi Parr (1723-overleden na 1750). Het gebouw, in de stijl van de Engelse barok, stamt uit het jaar 1710 en is ontworpen door de Engelse architect Christopher Wren. De bouw duurde 35 jaar. De Italiaanse invloeden zijn duidelijk zichtbaar. U kunt dit zien door de gravure waarop de Sint-Paulus kathedraal staat te vergelijken met de kerk van Sant Agnese die op de prent staat afgebeeld met de Piazza Navona in Rome. Beide kerkgebouwen lijken veel op elkaar. Onder meer de twee torens, de voorgevel en de koepeltoren zijn bijna identiek in stijl. De prent met de afbeelding van de kerk van Sant Agnese vindt u in dit hoofdstuk in de paragraaf Italiaanse barok. Even interessant is een vergelijking van de twee verdiepingen waaruit de gevel van de Sint-Paulus kathedraal bestaat met de gevel van het winterpaleis (de Hermitage) in Sint-Petersburg op de afbeelding verderop in dit hoofdstuk. De overeenkomsten in stijl zijn wederom opmerkelijk.
Locatie: Deze gravure bevindt zich in het Yale Center for British Art van de Yale University in het centrum van de stad New Haven in de staat Connecticut in de VS.

De Duitse barok

De Residentie in Würzburg, een meesterwerk van de Zuid-Duitse barok

Russische barok

Het winterpaleis de Hermitage

Iedere kunstliefhebber kent het winterpaleis in Sint-Petersburg dat men de Hermitage noemt. Het is één van de grootste en belangrijkste musea in de wereld. Het museum bezit ruim drie miljoen kunstvoorwerpen, waaronder kunstwerken van Caravaggio, Da Vinci, Gauguin, Giorgione, Matisse, Michelangelo, Picasso, Rafaël, Rembrandt, Renoir, Rubens en Titiaan. Verder staan er kunstvoorwerpen tentoongesteld uit bijna alle bekende kunststromingen.
Minder bekend is dat het winterpaleis een goed voorbeeld is van de Russische barok, een kunststroming die door tsarina Elizabeth I in Sint-Petersburg nieuw leven werd ingeblazen. Het gebouw werd op haar initiatief ontworpen door de Russisch-Italiaanse architect Bartolomeo Rastrelli die ook andere laat-barokke gebouwen in Rusland ontwierp.

Afbeelding: Het laat-barokke winterpaleis ofwel de Hermitage in de Russische stad Sint-Petersburg. Het paleis werd in de periode 1754- 1762 gebouwd in opdracht van tsarina Elisabeth I van Rusland. De Hermitage herbergt een van de grootste en belangrijkste kunstcollecties in de wereld. Op de voorgrond ziet u de dichtgevroren rivier de Neva.
Locatie: Het winterpaleis de Hermitage staat aan de oever van de rivier de Neva in de Russische stad Sint-Petersburg. Deze stad is vernoemd naar tsaar Peter de Grote. De stad heette van 1914 tot 1924 Petrograd en van 1924 tot 1991 Leningrad. ©Ronnie Rokebrand.

Stromingen in de Russische barok

In heel Rusland vindt u voorbeelden van de Russische barok, vaak vernoemd naar belangrijke personen, zoals de Elizabethaanse barok, of de locatie, zoals de Siberische barok en de Moskou-barok.

Afbeelding: De Petrus en Pauluskathedraal aan de oevers van de dichtgevroren rivier de Neva. Het ijs is zo dik dat de inwoners van de stad over het ijs wandelen. Dit was de eerste stenen kerk in Sint-Petersburg naar een ontwerp van de Zwitserse architect Domenico Trezzini. Deze kathedraal met zijn 123 meter hoge toren werd gebouwd tussen de jaren 1712 en 1733. Ook het interieur van de Petrus en Paulus kerk is barok.
Locatie: De Petrus en Pauluskerk, gelegen in de gelijknamige Petrus-en-Paulusvesting, ligt op het Hazeneiland in de rivier de Neva in de Russische stad Sint-Petersburg. ©Ronnie Rokebrand.

In de kringen van hoogwaardigheidsbekleders rondom de hofhouding van de tsaar verzamelde men fraaie barokke gebruiksartikelen.

Afbeelding: Een barok Russisch sieradenkistje uit het laatste deel van de 17de eeuw. Deze kistjes waren van koper, waarop email werd aangebracht in de cloisonné techniek, vaak in de kleuren blauw, groen, geel en wit. Dit kistje heeft de vorm van een zogenoemde teremok, het bovenste gedeelte van een huis dat in de 16e en 17e eeuw was gereserveerd voor de vrouwen in Russische adellijke huishoudens. Het betreft hier een kistje voor sieraden.
Locatie: Dit laat 17de-eeuwse barokke sieradenkistje staat tentoongesteld in het Walters Art Museum in de wijk Mount Vernon-Belvedere in Baltimore. Deze stad bevindt zich in de staat Maryland in de VS. De kunstverzameling van dit museum werd in de 19de eeuw bijeengebracht door de familie Walters. Het museum opende in 1934 haar deuren en werd naar deze familie vernoemd.

Oekraïense barok

De Oekraïense barok in de 17de en de 18de eeuw noemt men ook wel de Mazzepaanse barok, vernoemd naar de Hetman Ivan Mazepa, de hoofdman van de Kozakken. Opmerkelijke verschillen met de West-Europese barok zijn de eenvoudigere vormen en versieringen van de barokke gebouwen in Oekraïne, zoals in de gebouwen van het Holenklooster in Kiev. De Oekraïense barokke kerkgebouwen vertonen veel gelijkenissen met de Russische barokke gebedshuizen.

Afbeelding: Opmerkelijk zijn de uivormige koepels op de kerken en kloosters in Oekraïne, zoals hier op de Poortkerk van de Heilige Drie-eenheid van het Holenklooster. Zij zijn kenmerkend voor de Oekraïense en de Russische barok. Het is een van de belangrijkste religieuze centra van de Russisch-Orthodoxe Kerk. De 96,5 meter hoge en barokke klokkentoren stamt uit het jaar 1745. Het klooster zelf werd al in 1051 gesticht.
Locatie: Het Holenklooster bevindt zich op de rechteroever van de rivier de Dnjepr in de Oekraïense hoofdstad Kiev. ©Ronnie Rokebrand.

De gouden en uivormige koepels die de kerken en kloosters bekronen zijn typerend voor zowel de Oekraïense barok als de Russische barok. Goede voorbeelden van Oekraïense barokke schilderkunst bevinden zich op de wanden van het interieur van de Poortkerk van de Heilige Drie-eenheid van het Holenkloostercomplex van Kiev.

Afbeelding: Het laat-barokke (rococo) interieur van de Poortkerk van de Heilige Drie-eenheid van het Holenkloostercomplex van Kiev. De speelse en sierlijke wijnranken op de zuilen zijn kenmerkend voor de stijlvorm rococo.
Locatie: De Poortkerk van de Heilige Drie-eenheid van het Holenkloostercomplex van Kiev vindt u in de Oekraïense hoofdstad Kiev. ©Ronnie Rokebrand.

Rococo, de laatbarok

De kunststijl rococo ofwel de laatbarok was populair in de periode van 1700 tot ongeveer 1760. In wezen was het een overdreven versie van de barok. De naam rococo verwees naar de Franse woorden roc, wat rots betekend, en coquilles dat in het Nederlands schelpen betekend. Deze schelpmotieven zagen we ook al in de voorgaande barokperioden. Kenmerkend waren de onregelmatige patronen en de asymmetrie in de uitingsvormen. Naast de genoemde schelpenmotieven zagen we ook speelse en lichtvoetigere versieringen, zoals bladeren van wijnranken en C-vormige krullen. In veel kunstwerken voegde men een vleugje erotiek toe. Dit alles conform elegante lijnen en patronen, en bovendien altijd in lichte en zoete pastelkleuren.
In deze periode, en dat geldt eigenlijk voor de gehele 18de eeuw, was er minder aandacht voor de schilderkunst. De kunstschilders stonden in hoog aanzien in de 17de eeuw en ook later weer in de 19de eeuw, en vooral in Nederland. In de 18de eeuw, en dus ook tijdens de rococo-periode, ging de aandacht meer uit naar de andere kunsten en dan met name naar de architectuur.
Er waren wel uitzonderingen zoals de schilderijen van de Zwitserse kunstschilder Jean-Étienne Liotard (1702-1789), die zichzelf de Turkse schilder noemde, de Franse kunstschilder, etser en tekenaar Jean-Honoré Fragonard (1732-1806) en de Franse portretschilderes Élisabeth Vigée-Le Brun (1755-1842).

Afbeelding: Zelfportret met een strohoed, uit 1783, van de Franse kunstschilderes Elisabeth-Louise Vigée-Lebrun. In 1782 zag zij in Brussel het schilderij `Susanna Fourment met een strohoed’ (1622-1625) van Peter Paul Rubens, waarvan ze bijzonder onder de indruk raakte. Zij bracht dit als volgt onder woorden: `Het effect van dit schilderij ligt in de twee verschillende belichtingswijzen die het eenvoudige daglicht en het zonlicht creëren. Het schilderij heeft op mij een dusdanige indruk gemaakt dat ik bij het schilderen van mijn eigen portret naar dezelfde effecten ben gaan zoeken.’ Een zoektocht die mijn inziens geslaagd is. Het licht valt prachtig in verschillende sterktes over haar gezicht, halsuitsnijding, handen en kleding. Het portret is opvallend natuurgetrouw geschilderd, zeker voor die tijd waar een pruik, gepoederde haren en het gebruik van rouge op de wangen in de mode waren. Ze draagt oorhangers met op haar hoofd een zwierige, met bloemen en struisvogelveer versierde strohoed, wat men toen artistiek vond. De penselen en het palet duiden op haar beroep als kunstschilderes, een beroep dat in die tijd voor vrouwen niet algemeen was. De elegante lijnen, de zwierige kleding en de lichtgekleurde, bijna zoetige kleurstelling zijn typerend voor de rococo.
Locatie: Dit schilderij is het tweede zelfportret met een strohoed dat Elisabeth Vigée-Lebrun schilderde. Het eerste zelfportret maakt deel uit van de kustverzameling van de familie Rothschild. Deze tweede afbeelding hangt in de National Gallery in Londen. De National Gallery beschikt over een uitgebreide verzameling schilderkunsten en bevindt zich aan de noordzijde van Trafalgar Square in Londen.

Op zich is dit niet verwonderlijk, want zonder architectuur zijn er ook geen gebouwen waar je kunstuitingen in kunt plaatsen. Vandaar dat in de 18de eeuw bijna alle kunsten in dienst stonden van de gebouwde omgeving. Het waren de toegepaste kunsten die de dienst uitmaakten. Dit zagen we terug in de kerken, maar ook in de huizen van de burgerij. Er was binnen de gegoede burgerij veel aandacht voor het interieur. Men vormde de eigen woningen met fraaie ornamenten om tot kunstwerken. Alle onderdelen sloten op elkaar aan, van het gestucte plafond tot de met marmer ingelegde schouw, de uit hout gebeeldhouwde meubels, de zilveren kandelaars en het rijke tafelgerei. Voor die omgeving maakten kunstenaars voorwerpen in de laatst bekende stijl. En die stijlen volgden elkaar op: eerst het rococo met zwierige vormen, en later het classicisme met strakke lijnen.

Afbeelding: Het rococo interieur van de abdijkerk van Sankt Gallen uit de periode 1755 tot 1766. De plafonds zijn beschilderd door Joseph Wannenmacher (1722-1780). Het stucwerk is van de broers Johann en Mathias Gigl; de stucwerkreliëfs van Johann Christian Wentzinger (1710-1797). Een smeedijzeren koorhek vormt de afscheiding tussen het koor van de priesters en de kerk waar de gelovigen de missen volgen.
Locatie: De rococo abdijkerk maakt deel uit van het benedictijnenklooster van Sankt Gallen in de gelijknamige Zwitserse stad. Het benedictijnenklooster van Sankt Gallen staat op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en heeft een prachtige en bezienswaardige bibliotheek. ©Ronnie Rokebrand.

Er was veel kritiek op de rococostijl, omdat veel gewone burgers deze elegante en decoratieve stijl decadent vonden die alleen door adellijke lieden mooi werd gevonden. De aandacht verplaatste zich van de gebedshuizen naar het decadente leven van de adel. Geen wonder dat men de kunstvoorwerpen in een meer speelse, bijna sensuele vorm goot. Toch verspreidde de rococo zich over Europa en men kwam deze motieven in deze stijlperiode tegen in schilderijen, op porselein, in zilverwerk en in altaren van kerken en kloosters.

Afbeelding: Een zilveren koffiepot uit de Franse hoofdstad Parijs in de stijl van de rococo. Het handvat is van ebbehout. De koffiepot werd in 1757 vervaardigd. Kenmerkend voor de rococo zijn de krulvormige bladmotieven en de onregelmatige patronen.
Locatie: Deze zilveren koffiepot in de rococostijl staat tentoongesteld in het Metropolitan Museum of Art, gelegen ten oosten van het Central Park in Manhattan in New York (VS).

Ook Lodewijk XV liet zich imponeren door deze elegante stijl en introduceerde de laat-barokke stijl in de interieurs van zijn paleizen. Men noemde – en noemt – de rococo-stijl dan ook wel de Lodewijk XV-stijl ofwel de Louis Quinze-stijl. Bijzonder zijn de rococo-schilderijen van de Franse kunstschilders Antoine Watteau (1684-1721), François Boucher (1703-1770), Jean-François de Troy (1679-1752), Jean-Honoré Fragonard (1732-1806) en de kleurrijke schilderijen van de Venetiaanse kunstschilder Giovanni Battista Tiepolo (1696-1770).

Afbeelding: Het tuinfeest van de Franse kunstschilder Antoine Watteau uit het jaar 1718. Watteau beeldde in zijn schilderijen speelse momenten af, bijvoorbeeld tijdens dit tuinfeest, en plaatste zijn vaak aristocratische figuren in een zomers landschap in de Franse natuur. In zijn schilderijen staan vrouwen in het licht; de mannen zijn donkerder afgebeeld. Deze mannen proberen de vrouwen te verleiden. De theatrale voorstelling is bijna lichtzinnig te noemen. De thematiek van de liefde speelde bij hem, maar ook bij zijn 18de-eeuwse tijdgenoten, een belangrijke rol. Een tijd waarin feesten in de openlucht populair waren. De compositie van het kunstwerk is asymmetrisch. Dit is kenmerkend voor de stijl van de rococo.
Locatie: `Het tuinfeest’ van Antoine Watteau hangt in het Art Institute of Chicago in de gelijknamige stad in de VS. Het Art Institute of Chicago bevindt zich in het hart van het centrum van de stad Chicago. Dit kunstmuseum grenst aan Millennium Park en ligt op een steenworp afstand van Lake Michigan.

Verder kennen de meesten onder ons wel de opmerkelijk rijk gedecoreerde rococo-kerken en paleizen in Beieren, in het zuidelijke deel van Duitsland. Een hoogtepunt is het eerder beschreven interieur van het bisschoppelijk paleis in Würzburg (1734) met de beroemde fresco’s van de Venetiaan Giovanni Battista Tiepolo (1696-1770). In en rondom dit voormalige bisschoppelijke paleis vindt u een combinatie van rococo- en barokarchitectuur, waaronder de fraai aangelegde rococo-tuinen. Een ander goed voorbeeld in Duitsland van de rococo-stijl zijn de gevels van de zuidvleugel van het bisschoppelijk paleis in de Duitse stad Trier dat tegen de Basilica van Constantijn werd aangebouwd.

Afbeelding: De rijk versierde rococo-gevel van de zuidvleugel van het Keurvorstelijk Paleis in de Duitse stad Trier. Het gebouw staat ook bekend als het bisschoppelijk paleis. In de brede, halfronde timpaan ziet u de weelderige wijnranken tussen de beelden door slingeren. Het paleis stamt uit de 16de eeuw, maar onder het bewind van keurvorst Johan IX van Walderdorff begon men in 1756 met de bouw van de zuidvleugel in de rococostijl. Het ontwerp was van Johannes Seiz. De beelden van de hand van de beeldhouwer Ferdinand Tietz staan op de voorgrond van de afbeelding en in de tuinen met waterpartij in de late barokstijl. Deze legde men tegelijkertijd met de zuidvleugel aan.
Locatie: Het Keurvorstelijk Paleis staat in de Duitse stad Trier aan de rand van de paleistuinen, waar u ook het Rheinisches Landesmuseum kunt vinden.

Velen onder ons hebben de elegante rococo-paleizen met hun rijke interieurs in Oostenrijk, Zwitserland, Rusland en Frankrijk mogen aanschouwen.
In Nederland schilderde Jacob de Wit (1695-1754) zijn bijzondere interieurs in rococostijl. Jacob de Wit was een van de belangrijkste 18e-eeuwse Nederlandse kunstschilders. Hij werd bekend om zijn religieuze schilderijen en de kunstwerken die hij op deuren, schoorstenen en plafonds aanbracht in de herenhuizen en koopmanswoningen aan de Herengracht en de Keizersgracht in Amsterdam. Ook in de buitenplaatsen van de betreffende opdrachtgevers bracht hij deze schilderingen aan, onder meer in Heemstede.

Afbeelding: Het rococo-schilderij van Jacob de Wit met de titel: Mozes verkiest de zeventig oudsten. Bij een oase in een woestijnvlakte heft Mozes zijn armen ten hemel tussen de om hem heen staande Israëlieten. Daarachter staat de ark des verbonds. Rechts op de afbeelding staan palmbomen en tenten. Jacob de Wit schilderde dit kunstwerk in de jaren 1736-1737.
Locatie: Het schilderij `Mozes verkiest de zeventig oudsten’ hangt in het Rijksmuseum in Amsterdam, gelegen aan het Museumplein.

Als je deze teksten over de rococo leest, dan zou je kunnen denken dat ieder interieur op een elegante manier was ingericht en verfraaid. Dat was echter niet het geval. De gewone burger leefde in een schoon, maar eenvoudig huis zonder de tierelantijnen die de elite zich kon veroorloven en waarmee men de woningen, stadspaleizen en gebedshuizen verfraaide. Een goed zicht op een woning van een gemiddeld Nederlands gezin schilderde de Zwitserse kunstschilder Jean-Étienne Liotard (1702-1789) op zijn schilderij `Hollands meisje aan het ontbijt’. Liotard was getrouwd met een Nederlandse vrouw en kende de Nederlandse woonsituatie goed.

Afbeelding: Hollands meisje aan het ontbijt, uit 1756, van de Zwitserse kunstschilder Jean-Étienne Liotard. Het kunstwerk is een ode aan het eenvoudige leven van de Nederlander. In wezen schepte hij een sober beeld waarvan hij de intimiteit prachtig wist te vangen. De pronkstukken van de rococo stonden nu eenmaal niet in de woningen van de gewone Nederlander. Rechtsboven ziet u een 17de-eeuws schilderij hangen van het interieur van de Nieuwe Kerk in Delft, met veel schaduw en licht en vol dramatiek, zoals we dat van de Hollandse kunstschilders uit de Gouden Eeuw kennen. Een mooi contrast met de stilte die uit dit 18de-eeuwse schilderij spreekt. Dat neemt niet weg dat deze schildering ook een eerbewijs is aan de Hollandse meesters, want het weergegeven interieur doet denken aan die van Vermeer en De Hooch, maar dan met Nederlandse meubels uit de 18de eeuw.
Locatie: Dit schilderij werd in 2016 voor 5 miljoen euro op een veiling aangekocht door het Rijksmuseum in Amsterdam. Sindsdien hangt het in het Rijksmuseum aan de Museumstraat bij het Museumplein.Afbeelding bovenaan deze pagina: Apollo en Daphne van de Italiaanse kunstenaar Gian Lorenzo Bernini (1598-1680). Hij beitelde dit beeld uit marmer in de periode 1622 tot 1625.
Locatie: Het marmeren beeld `Apollo en Daphne’ staat tentoongesteld in de Galleria Borghese, een kunstmuseum in de voormalige Villa Borghese Pinciana, gelegen in het park Villa Borghese in de Italiaanse hoofdstad Rome.